* Para celebrar a XXXI edición da Feira do Viño de Amandi, de Sober, deixámosvos un texto sobre a Historia do viño e sobre o viño en Galicia elaborado sobre as notas dos cursos Home, auga e paisaxe na Ribeira Sacra (novembro de 2010) e A Cultura do Viño na Idade Media (xullo de 2010). Tamén podedes consultar as notas sobre o Amandi na obra de Germán Vázquez, historiador monfortino, recopiladas aquí por Javier Vivirido.
Paula Vázquez Verao
- ORIXE DA VIDE E DO VIÑO
Co arrefriamento climático do final da era Terciaria extínguense moitas especies, mentras outras reducen a súa área de distribución, como no caso da vide, que se replegou ao sul do continente euroasiático.
No Neolítico inicial, cando c. 10.000 anos antes do presente (VIII milenio a. C.) se inicia o proceso de domesticación de especies botánicas e zoolóxicas salvaxes, non se constata a domesticación da videira.
Entre 6.500 – Entretanto, en Galicia non se documenta a existencia de vide no Neolítico.
- EXPANSIÓN DA VIDE POLO MEDITERRÁNEO ORIENTAL
O viño ten unha gran importancia comercial e cultural para estas civilizacións, nas que é distintivo das clases acomodadas.
En Mesopotamia, Hammurabi (c.1750 a . C.) establece as reglas do comercio do viño.
En Exipto, o viño vai desprazando a outras bebidas (coma a cervexa) ata ser a bebida real por excelencia. Hai que ter en conta que o viño exipcio non só é froito da fermentación da uva, senón que o zume de uva se mixturaba co de granada e outras froitas, con pedras e resinas, entre outros compoñentes. O viño exipcio mellor considerado era o de perla negra.
Na cultura xudea a vide ten unha grande importancia simbólica, sendo a primeira planta que cultiva Noé tras o diluvio.
Entretanto, na Galicia do Calcolítico e do Bronce non hai evidencias da existencia de videiras.
- CHEGADA DO VIÑO AO MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL
En Mesopotamia, Hammurabi (c.
En Exipto, o viño vai desprazando a outras bebidas (coma a cervexa) ata ser a bebida real por excelencia. Hai que ter en conta que o viño exipcio non só é froito da fermentación da uva, senón que o zume de uva se mixturaba co de granada e outras froitas, con pedras e resinas, entre outros compoñentes. O viño exipcio mellor considerado era o de perla negra.
Na cultura xudea a vide ten unha grande importancia simbólica, sendo a primeira planta que cultiva Noé tras o diluvio.
Entretanto, na Galicia do Calcolítico e do Bronce non hai evidencias da existencia de videiras.
- CHEGADA DO VIÑO AO MEDITERRÁNEO OCCIDENTAL
Para Grecia, o consumo de viño é un elemento fundamental da cultura, costume que Roma importa do pobo grego. Lémbrese que nestas culturas o viño se consumía rebaixado con auga. En Pompeia acháronse variedades cultivadas de vide e puídose constatar que a videira silvestre era xa escasa (s. I d. C.), predominando a vide hermafrodita.
En Galicia, na Idade do Ferro (c. 800 a . C. ata a romanización) hai menos especies agrícolas que no Neolítico e non se constata a presenza de vide.
- ÉPOCA GALAICO-ROMANA - SEN EVIDENCIAS CLARAS DE VIÑO CULTIVADO EN GALICIA
ánforas que contiñan viño nas rías da Coruña e Vigo, fragmentos de recipientes contedores de viño en Elviña e no entorno da Torre de Hércules, restos dispersos no val do Miño e inscripcións e representacións escultóricas de vides -
, pero ningunha das ánforas atopadas con restos de viño foi fabricada na Gallaecia. A bebida popular dos pobos galaicos era, segundo a coñecida cita de Estrabón, o zythos.
Os montañeses (galaicos, astures e cántabros) “beben zythos e o viño, que escasea, cando o obteñen consúmese enseguida nos grandes festíns familiares”.
Con todas as cautelas que se deben ter cunha fonte coma Estrabón, que agrupa a todos os pobos do norte ibérico na denominación xenérica de montañeses e que nunca estivo na península, pódese interpretar o testemuño do xeógrafo grego entendendo que os galaicos non coñecían o cultivo de vides e só obtiñan o viño a través do comercio con Roma.
Nos seus estudos arqueolóxicos Naveiro López atestigua que a maioría de ánforas de viño en Galicia se localizan cronoloxicamente entre 50 a . C. e 50 d. C., época dun intenso intercambio entre Roma, que importa viño, e Galicia, que exporta peixe. Dende mediados do s. I d. C. desaparecen estas ánforas de viño romanas no país, o que se podería interpretar como o inicio da produción propia de viño en Galicia, enlazando co xa exposto sobre os restos de lagares documentados en castros romanizados, mais, lembremos: non hai restos de vide en Galicia na época romana, e sí de outras moitas plantas.
Volvendo ao zythos, que segundo Estrabón era o que consumían os montañeses, esta bebida podería ser a cicera, sidra, dos documentos medievais, pois, aínda que tamén foi identificada coa cervexa, en Galicia non se constata produción popular de cervexa, mais si de sidra.
- SEN BASE HISTÓRICA PARA DICIR QUE O AMANDI FOSE "VIÑO DE CÉSARES"
Ademais, os autores greco-romanos que escriben sobre a agricultura e/ou sobre Galicia non mencionan o cultivo de vide no noso país. Non o fai Catón, en De agri cultura, que fala dos tipos de viño consumidos en Roma, da enxeñería vitícola ou dos sistemas de transporte de viño, nin Plinio, nin Columela, nin Estrabón, que di que o viño é levado aos galaicos polos romanos.
* Ver o artigo "As enganosas ánforas de Amandi", aquí.
- O VIÑO NA IDADE MEDIA
No periodo medieval, o viño non era un capricho ou unha moda refinada da nobreza – que tamén – , senón unha necesidade ante a habitual contaminación das augas de bebida por falta dun sistema de canalización e evacuación de augas suxas adecuado, polo menos no que respecta á Europa cristiá en xeral. O viño foi, tamén, esencial na medicina oficial medieval polo seu papel antiséptico e continuou sendo elemento terapéutico principal dos remedios populares, sobre todo o tinto. Basta citar a Maimónides, que recomenda, como médico persoal de Saladino, os viños de moscatel de Al-Andalus, así como viño de garnacha.
Considerado un alimento máis, a bebida máis sa e a de maior prestixio, o viño converteuse en produto comercial europeo por excelencia da Plena e Baixa Idade Media.
- PRIMEIROS INDICIOS DA PRODUCIÓN DE VIÑO EN GALICIA EN ÉPOCA ALTOMEDIEVAL
Para o período altomedieval (s. V – X) é moi escasa a documentación en todos os aspectos, mais no que respecta ao viño podemos deducir a súa produción en Galicia dunha serie de indicios.
Un deles atópase en Gregorio de Tours, historiador cristián do s. VI, que relata, nos Milagres de San Martiño, a lenda do milagre das uvas de Galicia, ubicada nun emparrado situado ante a basílica de San Martiño, que se indentifica coa primitiva basílica onde hoxe está emprazada a catedral de Ourense. Segundo a lenda, un bufón do rei quixo burlarse da prohibición de coller as uvas sagradas desta pérgola, alongando unha man para tomar un racimo. Mentras tal facía, o brazo íaselle convertendo en parra. O rei, airado, quixo castigar ao vasalo, mais detívoo o bispo, alegando que non impuxese o seu castigo cando Deus xa o fixera. Finalmente, o bufón obtivo o perdón divino.
Por outra parte, a palabra “lobio”, que significa emparrado, conservada en topónimos galegos, coma o Lobios de Sober, é de orixe sueva, polo tanto incorporada ao noso acervo lingüístico na ápoca do reino suevo de Galicia (do 410 ao 585, continuando o reino baixo dominio visigodo ata 711).
Outro dato que apoia a hipótese da expansión do viñedo en Galicia en época sueva (s. V - VI) é que as variedades de vide galegas están relacionadas xeneticamente coa zona do Rin e co este de Europa.
No século VII está documentado o tráfico marítimo entre Galicia e Bourdeaux, zona vitícola, pero sen evidencias de comercio de viño.
De mediados do s. VIII, os documentos relativos ás fundacións de Odoario refiren que segundo se fundan vilas e igrexas se prantan viñedos e pomares. Estes documentos son problemáticos polas frecuentes interpolacións que sufriron, mais estes datos sobre o cultivos de vides e mazairas poden considerarse válidos, pois non habería interese ningún en falsificar tales informacións. Nesta época pódese supoñer o inicio do cultivo vitícola na Ribeira Sacra, impulsado polos bispos de Lugo, que “colonizan” esta zona.
A partir de aquí, unha historia do viño en Galicia dende a Idade Media xa non se pode facer apoiándose na paleobotánica, pois no noso país non houbo tradición de aplicar as técnicas paleobotánicas máis aló da época romana.
- PRODUCIÓN SEGURA DE VIÑO EN GALICIA DENDE O S. IX E GRAN EXPANSIÓN DO VIÑEDO DENDE O S. XI
No s. IX – X a documentación constata que o viñedo está implantado en todas as zonas vitícolas de Galicia. Un exemplo é o documento da fundación de Santo Estevo de Atán, en Pantón, do ano 816, que di que cando se funda o mosteiro se plantan tamén viñas e maceiras.
Os documentos do s. X permítennos saber que hai un equilibro entre o pomar e o viñedo nas transaccións, sobresaíndo o primeiro ata mediados de século e comezando a aumentar o viñedo a finais de século ata a súa gran preponderancia no século XI. Tamén as compravendas que se pagan en especie amosan a preponderancia do viño (80% dos casos) como medio de pago, desaparecendo a sidra da documentación dende o s. XI, aínda que non as mazairas.
Así, o viño convírtese nun produto valorado comercialmente, estando na base do desenvolvemento de núcleos urbanos no s. XII.
Sempre se vinculou aos mosteiros, sobre todo aos do Císter, este impulso do cultivo do viñedo, aínda que hai que matizar isto, valorando a iniciativa do propio campesiñado na produción vitícola. Certo é que os mosteiros cobraron rendas en viño, fomentando a súa produción, tanto para usalo na Eucaristía e consumilo nos refectorios como para comerciar con el.
- O VIÑO: PRODUTO COMERCIAL GALEGO POR EXCELENCIA ENTRE OS S. XIII AO XV
Dos s. XIII ao XV intensifícase a plantación de viñedo no en todas as zonas vitícolas galegas, chegando a ser no Ribeiro case un monocultivo, onde no s. XV a vide ocupa un 80% da superficie cultivada.
A partir de 1380, pasada a peste negra, a expansión comercial galega coincide co fomento do cultivo do viñedo. Na documentación de foros e arrendamentos (datos da zona do Ribeiro) mencíonase a sutitución de soutos por viñas, aínda que é máis corrente que o viñedo gañe terras de monte e leiras de cereais, pois viñedo e o souto sempre se complementaron, con ambos produtos ben valorados, así coma polo uso das pólas de castiñeiro para a viña e da súa madeira para facer barricas.
É difícil documentar as prácticas agrícolas, pois o único recollido nas fontes documentais é o produto desas actividades; en función do valor que se lle dá a cada produto e das fincas que se venden, compran ou arrendan deducimos o “mapa” agrícola.
Tradicionalmente foi atribuído ao asentamento do Císter en Galicia, a partir de mediados do s. XII, a introdución de melloras técnicas no cultivo do viño e de novas variedades, aínda que non existe documentación para poder afirmar tais extremos; o único que podemos facer é deducir a influencia que no mundo vitícola galego puido ter Borgoña, zona produtora de viños de calidade con viticultura ben documentada dende o s. IV, coa influencia franca en Galicia dende finais do s. XI (chegada de Afonso Reimúndez e Afonso Enríquez, de monxes de Cluny e instalación de artesáns e comerciantes francos nas vilas do Camiño de Santiago). Non sen desbotar a importancia dos mosteiros – non só dos do Císter – no impulso ao cultivo do viño, o profesor Francisco Javier Pérez, na súa maxistral exposición O viño e os mosteiros do Ribeiro medieval [curso: A Cultura do Viño na Idade Media], puxo acento no saber popular en canto ao cultivo vitivinícola, documentado, como dixemos, en Galicia moito antes da expansión do Císter, legado que os mosteiros recolleron. Ademais, o profesor sinalou que no impulso comercial galego de finais do s. XIV, onde o viño ocupa un papel central, foi moito máis importante a iniciativa da burguesía cidadá cá a dos mosteiros, malia que a conservación da documentación é moi desigual e sobreabunda a dos centros monásticos sobre a dos arquivos da nobreza galega, dispersos por Castela, onde invertiron e construíron os seus pazos os nobres galegos dende o s. XIII.
Hai poucos datos sobre as especies de uva cultivadas e sobre o viño producido en Galicia. Só podemos saber que se cultivaba branco e tinto e que, no caso do Ribeiro, o branco é o máis mencionado nos documentos do s. XIV e XV.
O aprecio polos bos caldos e o xurdimento de toda unha cultura enolóxica a finais da época medieval está en relación co ascenso da burguesía e a necesidade creada de distinción das bebidas de prestixio das populares.
Nos momentos finais da Idade Media, o viño de misa, antes tinto, en clara analoxía co sangue de Cristo, cambiouse polo branco quizais por qué, como di Francisco Xabier Castro Pérez, o pobo xa aceptaba a abstracción de que o que se consagraba era sangue de Cristo e non era tan importante a color do líquido; quizais tamén porque dende o s. XIII a comuñón deixo de ser administrada aos laicos baixo as dúas especies.
Tamén a fin da Idade Media é a época de decadencia do emparrado, dos “lobios”, sustituído xeralmente polo estacado, achegando máis os acios á terra.
- O VIÑO EN GALICIA ENTRE OS S. XVI E XIX
- O VIÑO EN GALICIA ENTRE OS S. XVI E XIX
Xa na época chamada moderna (s. XVI – XVIII), o comercio interno de viño foi importante en Galicia, sendo o mercado dos viños do Ribeiro a zona compostelá, coma na Idade Media, e para os da Ribeira Sacra Lugo, concentrándose a maior parte das ventas na época do San Froilán. A gradación do viño nos s. XVIII – XIX non era superior a 8%, do que se pode inferir que tamén anteriormente o viño sería igualmente frouxo; ademais, en moitos casos a uva soía misturarse con outras froitas para os caldos de consumo diario. Con todo, a bebida popular no Antigo Réxime non era o viño, produto caro, moito máis nos lugares sen produción local, senón a sidra.
O viño era valorado tamén como bebida espirituosa que axudaba a afrontar as duras tarefas campesiñas, aínda que cómpre sinalar que no caso das mulleres só era tolerado que bebesen na casa, e non habitualmente.
- CONLUSIÓNS PARA A NOSA RIBEIRA
Na chamada Ribeira Sacra podemos deducir - como para o resto de Galicia - que a vide se introduciu no s. V ou VI, estando o seu cultivo xa implantado, con seguridade, no s. IX (no 816 dátase o primeiro documento que menciona vides na zona de Lemos, no mosteiro de Atán, Pantón), e que se produxo unha gran expansión do viño, como produto comercial, dende o s. XI.
E, unha reflexión. ¿Acaso é menos digna a nosa Historia porque o Amandi non fose "viño de césares"? No viño de Amandi, no viño de toda a ribeira de Sober e das outras zonas da D. O. Ribeira Sacra, condénsase unha historia de saber agrícola e a suor de quenes con amor e esforzo sacan da terra, ano a ano, o seu zume.
A cuestión de por qué nos interesan máis as películas de romanos cá a complexa e interesante realidade que pouco a pouco imos desentrañando - ou descubrindo, escoitando ou lendo a investigadores que xa teñen moito traballo feito sobre o tema do viño en Galicia - é outro asunto, relacionado coa mecánica de ver todo con ollos de consumidor, e será que ao consumidor lle interesa máis a Roma imperial imaxinada que unha comarca campesiña da Romania pero, como deixou dito Kant, “cómpre distinguir aquilo que ten dignidade do que só pode ter valor”. Ollo! Que non houbese viño na época romana na chamada Ribeira Sacra non quere dicir que non fose importante nesta zona o proceso de Romanización, con múltiples vilas romanas, castros romanizados e asentamentos tan importantes coma Castillón, Proendos ou San Vicente.
O viño foi sempre símbolo de civilización en distintos sentidos: para Roma beber viño era o civilizado, fronte ás outras bebidas fermentadas dos “bárbaros”, era o sangue de Cristo, usado para a Comuñón, beber viño de calidade era símbolo de distinción da burguesía ascendente tardomedieval, foi considerado sangue da terra dende antes do Cristianismo, e así os nacionalismos da “primavera dos pobos”, na Europa decimonónica, consideraron o viño un dos elementos máis representativos dun país…
Hoxe, na Ribeira Sacra, o viño é goce de vivir, gusto pola calidade e valor comercial, sangue da nosa ribeira empenzoñada de velenos das empresas que nos colonizan que apaga as penas desta terra na periferia do primeiro mundo.
- FONTE
* Texto elaborado sobre as notas das conferencias de Pablo Ramil Rego, Anselmo López Carreira, Francisco Javier Pérez e F. Xabier Castro Pérez nos cursos citados arriba.
* Texto elaborado sobre as notas das conferencias de Pablo Ramil Rego, Anselmo López Carreira, Francisco Javier Pérez e F. Xabier Castro Pérez nos cursos citados arriba.
2 comentários:
Excelente artigo.
Tiñas que editalo en papel.
Enviar um comentário