MAPA (AMANDI)


* Descárgueo no seu ordenador para velo ampliado ou pídanolo por correo electrónico.
Deseño do mapa: Javier Vivirido.

NOVIDADES

Decembro, 2007
· 15, Sábado. FESTIVAL FIN DE CURSO DA ESCOLA MUNICIPAL DE MÚSICA DE SOBER + CONCERTO DA BANDA DE SOBER. No Salón de Actos da Casa da Cultura ás 20:00 horas.
· 1, Sábado. SANTA CECILIA. BANDA DE MÚSICA DE SOBER.
- 19:30 horas - Proxección de Unha noite na ópera, cos irmáns Marx. No Salón de Actos da Casa da Cultura.
- 21:30 horas - CEA. No restaurante Parque de Monforte.
Ademáis, a nova páxina web da Banda de Sober xa tén contidos. Visítea: www.bandadesober.es.

Novembro, 2007
· XORNADAS MICOLÓXICAS DE SOBER. Info.
· 4, Domingo. Excursión ás comarcas de Ortegal e Eume. Organizada por "O Pingadouro" de Sober. Máis información aquí.
· 3, Sábado. Magosto na parroquia de Proendos.
· 3, Sábado. A Asociación Cultural O Castanhazo recupera o CASTAÑAZO ROCK.
Información: www.castanhazo-org.com


Outubro, 2007
· 20, Domingo. Excursión a Ponferrada para ver a exposición "Las Edades del Hombre". Amigos do Patrimonio Lemos.
· 14, Domingo. Viaxe á Comarca de Celanova. Organiza: AGRUPACIÓN MICOLÓXICA "O PINGADOURO".
Máis información en www.nobalcondosil.blogspot.com.

Setembro, 2007
· Máis fotos do Roteiro Músico-Poético á Luz da Lúa en ACTIVIDADES.
· Novas entradas nas seccións AMANDI (cun mapa moi interesante e útil realizado por Javier Vivirido), PINOL, LENDAS e GALERÍA.
· Nova páxina da Banda de Música de Sober (www.bandadesober.es), deseñada por José Luis Álvarez Rodríguez.

O ENCANTO DA PENA DO BOQUEIRO

Perto da Barca de Santo Estevo, cara o lugar do Boqueiro, había unha pedra cun burato que ía dar ó Cabe, que morre alí, a poucos metros, no Sil. Os que pasaban polo lugar á noitiña, din ter visto unha fermosísima rapaza de pelo dourado sentada no penedo, peiteándose cun peite de ouro, mentras se miraba arroubada nun espello do mesmo precioso metal, relocindo, naquela luz imprecisa, igual cós seus cabelos.
Din os do lugar que, cando se intentaban acercar á rapaza, esta se trocaba nunha serpe e desaparecía polo buraco.
Contaba o Casimiro da casa dos Piricos que para desfacer aquel encanto había que ler, a determinada hora, certos pasaxes da Biblia o revés; entón, poderíaste quedar cos tesouros que alí se gardaban; mais se o facías mal, viríase abaixo a montaña, como pasou non hai moitos anos en San Cosmede, cando por culpa dun feitizo o monte se veu enriba da carretera.
Teñen visto os da Barca unha néboa saíndo do buraco da pena; un bafo desfiañado depositándose polos arredores, como protexendo cun veo de misterio o lugar encantado.

- Recollida de:
Ramón e o seu fillo Jesús, oído ó pai do primeiro e ó Casimiro da casa dos Piricos da Barca de Santo Estevo --- Anllo Santo Estevo --- 15-IX-2006.

O PEAR DA PONTE

"O que dices tu que o demo pactou cos curas para facer unha ponte éche donde lle chaman Besteiros; está asulagado, era no fondo do Cachón de Xabrega. Cando o río estaba baixo, no verao, pasábase andando, aínda que había unha corriente enorme; e, elí, no fondo desa corriente do Cachón de Xabrega, era onde eles empezaron a facer a ponte para pasar pra alá; porque esta ribeira era case toda deles".
José "Carneireiro" do Arroxó --- Anllo Santo Estevo --- 21-V-2000.
"(…) Se trata del que proviene del portum Senabreca (hoy Xabrega), citado en el diploma de Ordoño II y situado justo en la última curva a la izquierda que da el río Sil antes de la presa del embalse de San Esteban; donde desamboca el arroyo de Lamateiro por la parte orensana, y el de Camilo por la parte lucense. Este portum está totalmente olvidado por los investigadores y sin embargo, a juzgar por lo que conserva la tradición popular, debió de ser importante.
La parte de la ribera que queda a la derecha del regato Lamateiro en su último tramo, coronada por grandes formaciones rocosas que se yerguen casi en vertical a 300 metros de altura sobre el nivel del embalse, es conocida en la zona con el nombre de Pe de Home, y también como As Pisadas de Nuestro Señor; debido a la existencia en una de las rocas de una pequeña excavación que recuerda la huella de un pie humano.
Se cuentan sobre este lugar innumerables leyendas de mouros y de las luchas de Santiago contra ellos, señalándose aún los supuestos cortes que sobre un peñasco dejó la espada del apóstol; y hay además una “cova dos mouros” totalmente inexplorada.
Por lo que respecta al tema que nos ocupa, cuenta la leyenda que los mouros consideraron la posibilidad de hacer aquí un puente para pasar hacia el valle de Lemos; decidiendo tomar dos gallos, uno blanco y otro negro, y esperar a ver cual cantaba primero: se haría el puente si cantaba el gallo blanco. Por lo visto cantó primero el negro; y hubo que seguir atravesando el río por un paso de barca hasta que la construcción del embalse en 1955 propició la del puente de la Barca de San Esteban (el Portum Novum del que habla el documento). Los de la margen izquierda iban por aquí a la feria de Sober. Por su parte los de Lemos, cruzaban el río cuando se dirigían en peregrinación al Santuario de los Milagros (…)."
Antonio G. Rodicio. “Vía romana de Astorga a Orense…” páx. 133. Boletín Auriense XXV. Lenda recollida en Santiago de Cerreda - Ourense.
"(…) Segundo unha lenda da que xa temos dado conta no noso anterior artigo, en algún momento do pasado tiñan considerado os mouros a posibilidade de construir unha ponte nesta zona, obra que finalmente non se executou. O noso dato é que a lenda reflicte un feito real. En efecto, os veciños de Vilar de Cerreda que coñeceron o lugar antes de que se fixera o encoro, atestiguan que alí están as cepas ou pilares dunha antiga ponte, cuia construcción que (non?) se chegou a rematar. Na parte ourensana, segundo din, consérvase un pilar, que eles denominan desde tempo inmemorial “o pear da ponte”. A mesma información déronnola xentes da marxe direita do río, onde hai outro pilar. A pesar de estar en desacordo coa tradición, é posíbel que estos restos correspondan a unha ponte que non se chegou a reconstruir, antes que a unha ponte que non se chegara a rematar. Despois de ter feito preguntas para averiguar algo nese sentido, non obtivemos nada convincente. Todo eso está agora no fondo do encoro, polo que non é posíbel unha inspección directa, da que quizais se puidera deducir a orixen romana de tal construcción (…)."
Antonio G. Rodicio. "O Porto Senabreca e a posíbel vía romana Chaves-Monforte”. RAIGAME - 2000.

RUTA DOS COLADOS

* Esta ruta realizouse por primeira vez o Domingo, 11 de Xuño de 2006, como actividade das Festas de San Antón da parroquia de Bolmente, organizada pola Asociación de Veciños O Pinal de Bolmente. Na súa páxina web (www.bolmente.com) atópase un mapa da ruta máis completo, publicado en La Voz de Galicia. Pode descargar aquí un tríptico co mapa, texto e máis fotos.
Achegarémonos ós camiños do río, case perdidos, por onde andaban os homes cos seus trafegos, subindo ata os colados por carreiros pinos a desenvolverse coma serpes polas abas; por camiños, onde ata onte, se habemos de pensar no tempo fuxidío, as nosas xentes humanizaron a ribeira para aproveitar os seus recursos: pasto para cabras e ovellas, outono, leña, mel, froitas, pamplina, prantas medicinais, peixes, caza, pedra granítica para a construcción e para as moas dos muiños, etc; sen esquecernos do viño saboroso, criado nestes socalcos abertos ó sol e ó precipicio. Achegarémonos a través dos colados, como fitos do camiño, ás regas, ós regos, ás fontes, ós pousos, ás penas, ás laxas, ás covas, á natureza aloumiñada polo Sil, domeñada polo encoro, agardando nas lamas fondas volver facerse río, para correr de novo nesa fractura do mundo penedío, lección xeolóxica de millóns de anos.
Caldelas sempre á espreixa, irmá da paisaxe ribeirá dende onde parecen oírse, aínda, os aturuxos doutrora.
Achegarémonos á desmesura axeitando formas caprichosas, eidos imposibles, ós que o home soubo darlle medida sen estragalos; ó sacro das igrexas, santuarios, mosteiros, ollados dende estes altiños cuturuleiros.
Achegarémonos ás mámoas, ós castros, que xunto cas formacións xeolóxicas singulares son un pulo para a imaxinación, forxadora de vellas historias da Cova da Moura, a Pena de Don Pedro, O Ciriguilloto do Demo, A Casiña dos Ladróns, e outras non menos extraordinarias vividas polos homes, que fixeron destes camiños, hoxe solitarios, espazos de vida cotiá.
Achegarémonos ós pobos, verdadeira lección etnográfica ó alcance, que debera ser posible seguir habitando, preservando, mellorando, para conxurar ós perigos da desmemoria e o abandono.
E achegarémonos a estes camiños do río chamando ás cousas polos seus nomes; O Pouso do Castelo, O Colado do Vento, O Colado do Boqueiriño, A Cividade, A Rega das Pesqueiras, A Laxa Negra, O Cotarro do Castro, A Loupiñeira, O Forniño, A Nogueira da Laxa, O Carriziño… E pronunciarémolos case coma unha ladaíña, ou mellor, para facelos outra vez nosos, coma un berro liberador ecoando pola ribeira.

* Percorrido: 10 km. aprox.

* Dificultade: Media.

Texto e foto: Alfonso Campos.
Mapa: Paula Vázquez Verao.

ROMARÍA DA VIRXE DE CADEIRAS (PINOL)

A Virxe de Cadeiras naceu nunha pena, 
onde ten unha pileta, o peite e o espello.
Iso é o que nos contaban nais e avoas cando iamos xantar á Romaría de Cadeiras, celebrada entre o 7 e 9 de Setembro no monte de Cadeiras, en torno ó santuario.
O santuario iniciado no século XVIII, e nunca rematado, "non vén a ser máis que a última traslación de ritos que teñen ás pedras como obxetos de culto, non no seu ser físico, senón como símbolo de perdurabilidade, máis aló das efémeras vidas." A pedra na que se di que naceu a virxe, con cazoletas e coviñas desaparecidas ao ser cortadas, non podemos separala deste inconcluso templo con elementos barrocos e retábulos rococós; o maior, ó parecer, traido dunha igrexa de Monforte.
Os pendellos foron en orixe protección para os canteiros que preparaban a pedra, mais remataron sendo, ampliados, refuxio para os romeiros ata o día de hoxe.
Ramón Castro López, o cura de Vilar de Ortelle, fala das danzantes -aínda se poden recoller testemuñas delo- e as amazonas, coma ritos característicos da festa.
Segue a ser a romaría máis concorrida do concello de Sober con procesión, misas e corros de comida popular. O día grande é o 8 de Setembro.

O BURACO DA MOURA

"Contan que foi verdade, que na parroquia de Bolmente, no lugar de Ferrón, vivía un rapaz que tiña un rabaño de cabras, e todos os días as ceibaba ó monte, que lle quedaba moi preto. Alí, todos os días visitaba a unha moura moi guapa.
Pasado un tempo, namoráronse, pero ela vivía no monte e non tiña nada, e el só tiña un rabaño de cabras e non podían casar.
A moura propúxolle que se lle facía caso a ela serían moi ricos. Ó día seguinte cando el ceibara as cabras, coma sempre, ela iría ó seu encontro en forma de cobra e, canto maior fose o ruido que fixera, maior sería a fortuna que levaba, pero coa condición de que se tiña medo e fuxía nunca máis a ía volver ver. Cando ela se presentou por diante del, abríuse un boquete no chan e do buraco saliu a cobra, que traía un ruido espantoso. O rapaz, ó ver a cobra, botou a correr e nunca máis volveu ver á moura e, aínda hoxe, alí, lle chaman O Buraco da Moura."

- Recollida de:
Do traballo escolar para o Instituto Daviña Rei de Monforte de Iñaki Rodríguez e Javier Vázquez recollido á nai do primeiro, Carmen de San Paio (San Martiño de Anllo), que vive na Pousa.

ROTEIRO MÚSICO-POÉTICO Á LUZ DA LÚA

Foi improvisado e ás presas; pero saiu moi ben.
Queríamos probar como funcionaba este roteiro, á luz da lúa (chea, inda que non no plenilunio), con música e recitado de poesía.
Pinchamos algo en Bolmente e visitamos logo os miradoiros, do Boqueiriño e da Cividade (espectacular de noite), cos seus nomes auténticos; despois fomos ós Chancís (Arxemil) e ó Petroglifo do Baldeiros (Anllo).
Acompañounos a música do violonchelo de Álex Llano e ós acordes da guitarra e a voz de Suso Verao.
Interpretáronse pezas populares e música de Bach, Xoan Montes, Pau Casalls, Xosé Afonso, Suso Bahamonde e outros; e os asistentes leron en cada parada a Manuel María, Baudelaire, Lorca... ou composicións propias.
Agora xa sabemos que a ruta funciona; e que lle interesa a moita xente.
Para o ano agardamos repetila anunciándoa con tempo.
Merece a pena.



RODRIGO DE CANAVAL

Era daquelas cando estaba vixente o chamado “dereito de pernada”. O Pobo llano asumíao a regañadentes, como aceptada era a condición de cada quen na sociedade: algo inmutable saído da vontade de Deus. Non era este privilexio unha lei escrita, nen sequera unha norma consuetudinaria recoñecida que permitía ós señores feudais deitarse coa noiva a mesma noite de vodas, mais algúns nobres reclamábana para sí en moitas ocasións.
Rodrigo gobernaba por aquelas o pazo de Camporrairo, unha pétrea construcción cun inmenso xardín á beira do Cabe, do que gustaba desfrutar como o facía aquela fermosa mañá de primavera. Non lonxe, na igrexa parroquial, noutro tempo pertencente á bailía templaria de Canabal, casaban dous mozos do lugar rodeados polos seus. Casar por amor, ás veces, non era doado, pero eles conseguiran, non sen certas trabas, levalo adiante; e as estreiteces da vida campesiña, derradeiro eslabón que todos os demáis exprimían, víase docificada cunha boa compañía coa que aguantar os trafegos da existencia, na que non faltaban, a pesar de todo, a ledicia e a felicidade, malia que algúns só a centraran nun alén prometido do que nadie dera conta.
Xa estaban os noivos na casa, cando chegou un criado de Rodrigo:
-Di o conde que esta noite veñas polo pazo - díxolle á rapaza cun ton autoritario -.
O mundo botouse entón enriba dos noivos. Xa non poderían pasar aquela noite xuntos e levarían consigo, para sempre, a mágoa da inxustiza roendo no corazón. Pero, ¿que facer? Non ir era pecado, así o quería Deus, repetía a rapaza. Mais o noivo non estaba disposto a deixala marchar, aquelo era un abuso e, por moi conde que fora, iso excedía os seus dereitos. Non iría, ¡non e non! Ela insistía que non podía ser, que era pecado non acudir á chamada do conde, que mirara as consecuencias, que si mira que os señores sonche vingativos, dicía a rapaza envolta en bágoas. Pero o afoutado rapaz non cedía. Cando xa era hora de marchar díxolle á noiva:
- ¡Non te preocupes que isto arranxoo eu!
Era ben noite pecha cando a rapaza, cas súa mellores roupas, petou na porta do pazo. Xa estaba o conde agardando na alcoba, iluminada pola luz morteciña e tarabela dunha vela. Mandouna espirse e, así o foi facendo, despaciño, no rincón máis escuro da estancia. Tan tímida e candorosa lle parecía, que acendía aínda máis a súa paixón. Desexoso, achegouse para axudala cando, de súpeto, a rapaza, ata de agora recatada, cun movemento rápido, sacou un látigo de entre as roupas e diulle con el ó conde con tanta forza que o esbarrigou no chan.
-Non era quen ti pensabas -díxolle, poñéndose a cabalo del cas mans apertando as gorxas do conde -. Non des a alarma, senón mátote aquí mesmo. Perdóoche a vida se me prometes non volver a abusar así de ningunha noiva.
Prometeullo Rodrigo e marchou o mozo, disfrazado de muller, pasando diante da mirada burleira dos gardas sen que ninguén se dera conta do engano. Din que tan avergoñado quedou Rodrigo, e tan impresionado pola valentía e o amor do noivo que, contra o que soe suceder, cumpliu a palabra, non volvendo nunca reclamar o “dereito de pernada”. E din que aquelo quedou en secreto; só os fillos daqueles mozos recén casados recolleron a historia e a foron transmitindo de xeración en xeración ós seus descendentes, algúns dos cales, aínda hoxe, viven en Canaval.

- Recollida de:
Carme do Vidal de Camporrairo --- Canaval --- 17-X-2006.

OS CURAS DA CRUZ DA MEDA

Xúntanse na Cruz da Meda catro parroquias: Vilamarín, Marcelle, A Penela e Doade.
En tempos, comían alí catro curas, cada un na súa feligresía.
O cura de San Pedro de Baños estaba amolado porque a capela non tiña terras. Na data convida para a comerotada, xuntáronse alí os catro curas, cada un a cabalo do seu burro, ca comida. Cando xa tiñan todo disposto para comer, chegou alí o cura de San Pedro ca súa cabalería. Saía un arrecendo a cabrito dos cestos que daba groria (era o que máis e mellores cabritos tiña de todo o contorno). Colocouse nun espazo baleiro que quedaba entre dous curas e, para pisar no seu, como non tiña terreo propio, descalzouse e esparceu polo chan terra sacra da capela, que metera nos zapatos, e dispúxose a comer ofrecendo os seus cabritos ós demáis. Os outros curas non se atreveron a pisar aquel recantiño por ser terra santa, e por estar ocupados enchendo esas barrigas lustrosas con aquela carne saborosa. Enterado o conde de Lemos do sucedido, decidiu darlle ó cura ese rabo de terra por onde se mete o Concello de Monforte en terras de Sober, quedando illadas do resto as terras de Vilar de Mouros e a Lampaza, pasando Os Palleiros e San Pedro para Monforte.
Unha distribución territorial única en toda Galicia.

- Recollida de:
Pedro da Lampaza --- Doade --- 30-VI-2006.

A PENA DA MOURA DO VILAR

Hai xa moito tempo que andaba unha moza co gando no monte da Cortiña do Vilar. Cando viña para a casa, polo camiño, atopouse cunha fermosa moura, de ollos azuis e louros cabelos que peinaba ó sol; o seu reflexo facíaos parecer de ouro.
A moura compadeceuse da rapaza e fíxolle un regalo: mandoulle pechar os ollos, púxolle algo dentro do delantal, e díxolle que non podía miralo ata chegar á casa.
Polo camiño, a rapaza non resistiu a curiosidade e mirou: e viu que eran carbóns. Enfurruñada, tirou con eles, e os carbóns, sen que a rapaza se dera conta volvéronse lagartos xigantes. Ía camiñando cando sentiu un ruido por detrás e mirou, e os lagartos comérona.
Contan que cando os raios de sol dan na pena, sae a moura a peitear os cabelos na compaña da rapaza.

- Recollida de:
Maika do Vilar ---- Neiras --- 6-IX -2005.

O TESOURO DA DEVESA

Ó parecer, a casa do Manoliño da Devesa fixérona uns romanos que apareceron polo lugar cuns burros cheos de ouro. Esconderon o ouro en distintas partes da casa e nos arredores; tanto agocharon que ata os ratos o sacaban dos seus escondrixos.
Nunha ocasión viñeron uns ladróns, colleron a muller da casa e ameazaron con matala se non lle decía das riquezas; o home, que estaba escondido, colleu unha ecopeta e matou ós ladróns, que acabaron desaparecendo para sempre na Ola, ese fondo burato que comunica cunha lagoa subterránea da que non se lle coñece a profundidade.
Andando os anos, a criada, para quedarse co tesouro, envelenou ós amos e tirounos á Ola, sen que ninguén, nunca, volvera saber máis deles. Criou ós pequenos e fíxose ama de todo.

- Recollida de:
Maika do Vilar --- Neiras --- 24-VI-2005.

POR TERRAS DE BROSMOS


O Coxo de Bulso trouxera das américas dúas cousas: moitos cartos e a alma enchoupada de remorsos. Crimes que todo o mundo cría intuir no ser atormentado que voltara despois de moitos anos a pobre casa de Pipín de Arriba: envellecido, pouco sociable e arrastrando con dificultade aquela perna tulleita. Mais, rico, e, sobre todo, con aquela determinación case fanática reloucándolle nos ollos como, case un pícaro, tiña cando decidira marcharse a outros mundos a probar fortuna. "Eivos de acantazar cos cartos", dixéralle ós pais. Pero había tempo que os pais non estaban, e naquela casa solitaria por onde se colaban os pesadelos decidira facer algo para aminguar as culpas, que te perseguen ainda que haxa océanos polo medio.

Da confesión co cura saiu a determinación: erixir un fermoso e grande santuario onde se atopaba a capeliña adicada á virxe, nacida nunha buraca daquela pedra na que a Señora tamén tiña unha pía para lavarse e un oco para o xabrón e outro para o peite. O Cura Vello vira, ó fin, a oportunidade de levar a cabo a idea do gran Rodrigo de Castro; e, por aquela, a Virxe escapaba a miudo para o penedo onde, con outros nomes, lle rendiran tanto culto. ¡Trebopala!, parecía escoitar, mentras recordaba as ofrendas nos ocos da pedra nos que ainda se manifestaba o seu poder de deusa. Así que O Cura Vello de Pinol, do que din que abría as pedras encantadas co rezo, despois de escoitar abraiado o testiminio fervoroso dos humildes pastores, puxo man á obra e xunto cos canteiros de Vilameá e outros traballadores da zona, trouxo unha brigada de portugueses, afamados talladores da pedra. Con eles veu, xoven e solteiro, andada a segunda metade do século XVIII, o tataravó da Rosalía de Santiorxo que culminaría a torre do santuario, a última pedra coa bola e a cruz, e faría os cruceiros de Santiorxo e de Lobios. Sabemos que O Cura Vello de Pinol e O Coxo de Bulso esfacháronse por un problema de cartos e o edificio quedou sen rematar; por iso, ó pouco, apareceron os de de Brosmos pola pedra picada sen colocar que lles vendera o cura a pesares da oposición dos veciños da freguesía (con ela fixeron parte da igrexa de Santa Cruz), e sabemos, tamén, que o de Bulso acabou purgando as culpas obrando na rúa das Panaderías da Coruña.


Persoeiros que nos saen ó camiño dándolle unidade, e facéndonos partícipes do mesmo tempo sen tempo. Persoeiros como José Rodríguez Blanco de Santo Tirso de Maceda e Esperanza Cid do Noguedo, que se viron por primeira vez para casarse a cada beira do río Sil; ou Manuela Pérez Vázquez e Eladio Trigo, morto en Buenos Aires no 2007, unidos para sempre ó cruceiro do Campo de Bulso, feito coa dura pedra de Cadeiras; Alfonso XI e Nóboas y Lamas das terras de Brosmos en Viladime de Arriba; Constanza Vázquez Somoza, a derradeira abadesa do mosteiro de Lobios, e Frei Rodrigo de Valencia, ás ordes de Isabel e Fernando; e a Paula de Veliños, a pequena espilida sabedora dos mensaxes daqueles que escribían nas pedras (O Preguiceiro, A Chá, O Monte de Veliños) e a Saleta de San Pil descubridora dos petroglifos do Agro, do Barcal e de Cadeiras. Todos e tantísimos máis como as tres irmáns que quedaron preñadas ó mesmo tempo –semellante ó mítico bíblico de Eva e á árbore da sabiduría- por beber na fonte prohibida de Vilameá. Todos pregoando a mistura das idades por istes camiños que volven ó lugar de partida ou se esparexen en cada punto en infindas posibilidades. Sempre está o cerne noso en cada paso. Eso é o que importa.

--- Descargue o tríptico co texto e un mapa desta ruta de 12,3 km., de dificultade baixa, que atravesa as parroquias de Pinol, Lobios, Santiorxo, Santa Cruz de Brosmos e Bulso. (Aquí). ---

* Esta ruta foi elaborada para a excursión realizada o 2 de marzo de 2008 pola Asociación Micolóxica "Os Lactouros", de Monforte de Lemos.

OS IBIOS

O informante Constantino Pérez Puga de Portabrosmos - Pinol relatouna en xullo de 1995 mentres nos acompañaba a visitar os restos de A Ibia.
Polas ladeiras abruptas do Sil, na orela soberina de Chanteiro, deslízase unha paisaxe farturenta de viñas, sobre un fondo de auga encorada e de monte humanizado: Sacar de Bois, Ravacallos. Camiños de encontro de Caldelaos e Limeses.
Atrás van quedando os érbedos avermellados, e os lilas das lavandas e das azaias.
Ao chegar ás primeiras casas, a adega do Constante, escavada en rocha, ofrecendo, coma sempre, un vaso de viño ao viaxeiro. Despois duns groliños saborosos levounos o dono á IBIA; guiounos apalpando o terreo co caxato por mor das cataratas nos seus ollos, andando por camiños sempre pinos, zigzagueando entre socalcos, entre pedra e cepa, verde sobre branco por riba do espello da auga: furna translúcida de eidos outrora traballados. "Viñeron uns homes grandes e fortes -dixo mentres camiñábamos- que subiron polo río en barcas e fundaron o pueblo. Chamábanse ibios. Non se sabe de onde eran".
Foi o home sinalándonos as pedras das prensas (tamén da oliveira, que este é un pais de regalía e fartura), para ensinarnos, ao fin, as casas dos antigos ibios, pobo que algúns relacionan cos descendentes de Noé. Nada estraño no país do Amandi por vir directamente do inventor do viño. E velaí os muros das súas vivendas mimetizadas coas viñas, sostendo varas e acios gorentosos.
Morreu o derradeiro barqueiro de Portabrosmos e quedaron historias por contar.

A PEDRA DO TESOURO

" no fondo – dixo o Constante sinalando para o embarcadoiro - está a Pedra do Tesouro.
O Meixide estaba cun podón cortándolle as varas ás cepas e diu por casualidade na pedra e sonoulle a hueco. Mirando viu disimulado un redondel que correspondía cunha tapa que tiña a pedra. Levantouna con coidado co podón e estaba chea de cartos. Con iles fixo unha bonita casa, a mellor de Portabrosmos, unha casa con moitas pinturas. quedou debaixo do río… A casa do Meixide".

-Recollida de:
Constante de Portabrosmos--- Pinol--- 29-VIII-1995.

O CASTRIÑO

"Pois o papá e a mamá sentiron. De noite formouse unha chuvia, e aí andaban os mouros cavando no Castriño, entre os castiñeiros e unhos penedos, como unha mina, cavando para sacar unha cadea de ouro; porque iba unha cadea de ouro (pero ó cabo nadie o soupo) por unha peneda que hai no río por baixo de Ravacallos. Había un penedo largo e entonces esa cadea de ouro querían mirar se a quitaban os antigos de antes. ¡Porque era cousa de Dios ou do demo; eu non sei o que era!
Cavaron, e entonces cando estaban cerca dela, formouse unha tronada, e baixou a cadea e abriuse o penedo e alí se meteu. Entonces o papá e a mamá estaban na cama e sentiron o ruido: ¡Uuuuuuuh…! "¡Eso será o trono! Pero o trono non parece. ¿Qué será?" Levantáronse a mirar e estaba esclarecido, chovía, pero estaba claro. Despois non sei como foron ó río e dixeron:
- ¡O penedo por baixo de Ravacallos está fendido!... Está o penedo aberto, ¿cómo sería para abrire? - diron en decir os antigos -.
E, efectivamente, os que estiveron alí, falárono e volveron cavar, e xa non viron nada. Mira que sentiron o sonido da cadena, pero non a viron. Está metida entre o penedo, e ahora o río é grande e, xa ves, ¡si fora en tempos!"

- Recollida de:
Lola do Cuco do Pacio --- Santiorxo ---16-VI-2001.

O SANTUARIO DE OUTEIRO

Houbo un tempo en que Cadeiras era tan alto como a Cabeza da Meda; era unha montaña alta. En Outeiro había un santuario moi grande cunhas campás de ouro. Un día veu un volcán de auga moi grande e asulagou todo, quedando enterrado o santuario e as campás. Se se peta na entrada da casa de Outeiro síntese como o son da auga que hai debaixo.

COÑECE O TEU PATRIMONIO I



21 - XULLO - 2007

OS LUGARES

* Informante: Ildefonso Campos; Francos de Proendos, 1993.

Barantes, bajantes;
A Arriba, estudiantes;
A Somoza, boa moza;
Os Hortos, pican os porcos;
en Vilariño corre a auga,
en Chavián cocen o pan
e os de Vilariño
van mirar se llo dan.

BIBLIOGRAFÍA TRADICIÓN ORAL

- Asociación Cultural O Trícole; Un pouquiño de Tradición Oral no Concello de Sober. O Colado do Vento Ed. 2002.

A CABRA DO CURA

Había unha vez, nun pequeno pobo, un matrimonio pobre que tiña moitos fillos. Como a xente fala, ás veces, por falar, contábase nas tertulias que os fillos eran do cura.
Resulta que o cura tiña unha cabra. Unha cabra gorda, ben mantida.
Certo día, ó pobre home daquel pobre matrimonio ocorréuselle roubala para ter algo consistente que levar á boca.
A familia comeu a cabra: todiña.
O fillo máis pequeno cantaba moi ufano polos camiños:

Matámoslle a cabra ó cura.
Unha crúa, outra asada,
unha media entrepelada,
¡deixámoslla media acabada!


O cura, sentíndolle cantar tal cousa, díxolle:
- Se dis esto na igrexa, dareiche unha propina.
O rapaz marchou para a casa e o pai preguntoulle:
- E logo... ¿De que estiveche a falar co cura?
- Canteille a canción da cabra e pediume que a repetira o domingo na misa.
- Pois, en lugar de dicirlle así, - faloulle o pai - dille destoutra maneira...
O domingo, o cura, cando foi predicar dixo:
- Escuchad a este niño, que dirá toda la verdad.
Entón, cantou o neno:

Todos los hijos que tiene mi madre,
todos son hijos del señor abade.

Nisto, o cura murmurou:
- Orates frates, con rapaces non trates.

- Recollido de: Pilar Pérez de Barantes.

PETROGLIFOS DE SOBER

Por Alfonso Campos Pérez

limiar
Cando eramos pequenos, as nosas nais levábannos a ver o sol, a lúa e as estrelas debuxadas naquelas pedras do Xestal, e mirabamos arroubados o sol grandichón, a lúa máis pequeniña e as aínda máis cativas estrelas, repartidas por toda a pedra, como puntiños escavados na rocha.
E criamos ver un pequeno poñendo alí eses garabatos tan parecidos ós nosos. Si, ós adultos habíanlles de parecer algo inxenuos e sen orde, pero nós ben sabiamos que podían representar o universo enteiro.
Oímos, logo, aquelas historias de sacrificios, do branco cabalo de Santiago deixando as súas pegadas e, no 1977, con Enrique Fernández Llano, empezamos a saber dun tal Vázquez Seijas como un dos primeiros divulgadores das nosas insculturas.
Cando xa fomos repoliños acompañamos a algúns curiosos, escoitamos os seus comentarios e fomos, ó longo dos anos, lendo algúns libros, co vicio xa irremediablemente no corpo. Foi entón cando soubemos que había outras pedras semellantes ás nosas, denominadas polos estudosos Grupo Galaico de Arte Rupestre; formadas por un conxunto moi peculiar datado, de xeito amplo, na Idade do Bronce, entre o III e o II milenio antes de Cristo; observándose nel unha serie de factores comúns como o soporte xeralmente granítico, a situación, a temática, o estilo, a omnipresente liña curva, a erosión dos sucos, etc; podendo distinguir dous bloques diferenciados: un, o das figuras xeométricas (círculos, sucos, coviñas, espirais, etc.) cunha forte carga simbólica; e outro, menos numeroso, de carácter naturalista (cervos, cabalos, figuras humanas, armas, ídolos cilindro, etc.) máis propios das áreas costeiras, que individualizan os gravados galaicos fronte ós de outras estacións rupestres europeas.
E así, puidemos situar os de Sober, fundamentalmente dentro dos xeométricos, agás algunhas excepcións duvidosas de temática máis realista coma a da Pena do Cabalo en Proendos e o Petroglifo da Tapada do Monte en Anllo santo Estevo.
Nos últimos tempos o arqueólogo monfortino Iván Álvarez Merayo ampliou considerablemente o repertorio das insculturas ó ar libre soberinas, podendo falar, hoxe, de dezaoito puntos perfectamente ubicados, ós que, máis tarde ou máis cedo, se haberán de engadir outros xa referenciados e non atopados polo de agora.
Duns e doutros fala este traballiño, completado con algúns lugares interesantes do contorno inmediato.
Pouco máis podemos facer ca unha descripción física, de ubicación, establecer coincidencias e paralelismos, estatíscas, referirnos ás diferentes teorías ata o de agora elaboradas, e, sobre todo, deixar voar a imaxinación e soñarmos coa mirada inxel daquel neno que levaron un día a ver as estrelas o sol e a lúa, cunha xente escribindo nas pedras mensaxes que hoxe intentamos ler coma párvulos empezando a dar os primeiros pasos no silabario.
un pouco de historia
Durante séculos, os petroglifos galegos foron vistos polos nosos devanceiros como manifestacións enigmáticas dun mundo mítico que é, ó fin e ó cabo, un intento de explicación moi humana da realidade, un elemento transformador que, como opina o crítico británico George Steiner, se estamos dispostos, invade o noso ser e transfórmanos de xeito definitivo. Porque o mito ten a súa parceliña a carón da chamada ciencia, da racionalidade, do logos grego, desenvolvendo as nosas capacidades e potencialidades; o mito alimenta a imaxinación e responde a preguntas ás que non sempre a razón é capaz de dar cumprido curso: o verdadeiro senso da vida humán. Polo tanto, a explicación lendaria dos petroglifos é un valor engadido que enche de poesía unha das manifestacións máis singulares da arte galaica.
Será Manuel Murguía, reseña do nacionalismo e pai da historiografía galega, o que faga as primeiras referencias “serias” sobre os nosos gravados rupestres, servíndolle para reafirmar o seu celtismo militante e dar unha orixe común a Galicia, Bretaña, Irlanda e Escocia. O prestixio de Murguía fai que o estudo destes gravados experimente un importante despegue, producindo interesantes e controvertidos debates; e así, as insculturas, poden pasar de ser signos astronómicos de rito druídico a ser para os anticeltistas como García de la Riega, unha escritura neolítica producida polos Kimros. Teorías acertadas ou non pero que confirman o crecente interés por unha materia ata de agora descoñecida.
Será durante a época do Seminario de Estudos Galegos, e sobre todo Ramón Sobrino Buhigas cos seus longos anos de búsqueda e catalogación dos complexos rupestres para a Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, refrexado no Corpus Petroglyforum Gallaeciae o que dará un importantísimo pulo a estes estudos. Tralo parón da Guerra Incivil será o seu fillo Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza quen siga con forza o traballo do pai.
Seguindo a Antonio de la Peña Santos, un dos grandes estudosos desta manifestación artística, despois dun período de estancamento (1980-1985), prodúcese un novo rexurdimento nos anos noventa no que destacan o própio Peña Santos, Vázquez Varela, Costas Goberna, Manuel García Rey, entre outros, así como autores do norte de Portugal. Obrigado é citar a Antonio Álvarez Núñez, arqueólogo do noso ámbito xeográfico, que dende antes deste período tiña feito importantes e referenciados estudos sobre os petroglifos de Campo Lameiro e Fentáns (Cotobade), á márxe doutros moitos traballos arqueolóxicos.
Nese rexurdimento, á parte da laboura feita a mediados dos anos 40 do século XX por Vázquez Seijas (1945-46) que é onde se citan por primeira vez os petroglifos do Concello de Sober e concretamente algúns da parroquia de Proendos, Figueiroá e Millán, foi no ano 2006, por mor dun encargo da área de Patrimonio da Consellería de Cultura da Xunta de Galicia, cando se catalogaron dezaoito puntos de insculturas ó ar libre da man do arqueólogo Iván Álvarez Merayo, fillo do citado Antonio Álvarez Núñez, situando o concello como referencia importante nesta arte prehistórica, sobre todo no referido á Galicia do interior, a gran descoñecida, onde se están producindo, nestes últimos anos, novos achádegos.

PETROGLIFO DA TAPADA DO MONTE

Anllo Santo Estevo
Motivos: círculos, sucos, cruces, cruces inscritas e cadrados, dubidoso motivo semellante a un ídolo-cilindro cunha paleta.
Esta pedra esquistosa dende a que podemos oír as augas do Baldeiros, é un caso singular, polo tipo de soporte pouco habitual, e, ó mesmo tempo, encadrable na tipoloxía xeral das estacións rupestres galegas con gravados xeométricos: discreta na paisaxe, boa exposición ó sol, cercanía da auga, etc. Por aquel ángulo de Sober formado pola confluencia do río Cabe e o Sil, andivemos guiados polos veciños da parroquia de Anllo, sabedores das histórias dos seus maiores. Os círculos concéntricos serían as pisadas do cabalo de Santiago cando a loita contra os mouros históricos, ou, ó mellor, eses míticos habitantes de castros, covas, e pedras debuxadas coma esta. De aí, din algúns, que as cruces esculpidas nesta pedra situada a carón do vello camiño real da Barca de Santo Estevo sexa un intento de cristianización medieval de ritos pagáns ancestrais, o mesmo que fora o cabalo do fillo do trono quen imprimiu estes círculos no seu descumunal salto á pedra das Cerdeiriñas, xa do outro lado do río, perto do mosteiro de Santo Estevo.
Forte é a relación das dúas beiras do río Sil; asentada nun tempo no que o cenobio bieito era unha unidade organizativa, e o río un punto de encontro e non unha barreira.
O que por aquela época de comenzo do desenvolvemento dos útiles metálicos tan traballosamente inscribiu eses símbolos, posuía as claves interpretativas destes deseños, e sería, posiblemente, un individuo de status privilexiado dentro da súa sociedade, pois exercería de intermediario entre o numinoso e a comunidade.
Que perderamos as claves non lle resta valor, ó contrario, sen deixar de pescudar sobre un pobo ó que pouco coñecemos, o misterio e a imaxinación veñen a encher os baleiros da certeza. Probade a achegarvos á pedra de Baldeiros unha noite de luar con esa luz leitosa e imprecisa e con todos eses sons da sinfonía da noite. ¡Xa diredes! Posiblemente atopedes un punto de conexión coa intención orixinal dos seus talladores.
ó redor
A BARCA DE SANTO ESTEVO
Prototípico pobo ribeirao, onde, como o seu nome indica, existiu un paso para cruzar o río.
A confluencia do Cabe no Sil divide a paisaxe en tres (territorialmente Sober, Pantón e Nogueira de Ramuín) sendo posible en poucos minutos de camiñata pasar dunha beira á outra dos ríos cruzando polas pontes alí existentes, e aínda, se queremos, seguir por un sendeiro ata Santo Estevo. O pobo da Barca conserva parte do antigo camiño real e as adegas do mosteiro. Se nos peta podemos baixar pola Zaquiela ó Cabe, río rexoubeiro e falador.
RUTA
Ó lado da Tapada do Monte pasa a ruta que une as casas de turismo rural de Rosende e Anllo e se dirixe cara o embarcadoiro dos Chancís.
AS ROCHEIRAS
Atopar unha boa pedra de afiar non é doado. Cando damos con ela facémoslle un bon pé para irlle dando, co uso, ese xeito curvo tan característico. Auga, pedra e metal frotándose ritmicamente nun doce desgastarse, impelidos por sabias e orgullosas mans: cuarteto percusionista producindo cadenciosos sons con técnicas deslizantes. Así é que, poderemos entender que se a temos, subamos de categoría entre os veciños, un pouquiño amolados por ter que desgastar os seus fíos en burdos e indignos cantazos. Unha boa pedra de afiar e imprecindible para andar polo mundo, un motivo máis para inchar o peito, sen dúbida.
Vén a conto porque andamos nas vertentes abruptas do Cabe, temperador de ferros e aceiros, na parroquia de Anllo Santo Estevo, entre Nogueira, A Barca e o Arroxó, sen esquecernos do desaparecido Carrión; por terras de morotes, azaias esconxuradoras, rocheiras de aguzadoras pedras: A Rocheira da Pena do Conde, A Rocheira do Picón e A Rocheira da Pena Rubia.
Un ángulo máxico de Sober.
O PETROGLIFO DE ANLLO: UNHA RAREZA DENTRO DO GRUPO GALAICO DE ARTE RUPESTRE
Estudados dende fins do século XIX e anterga fonte de inspiración popular, o Grupo Galaico de Arte Rupestre, coñecido comunmente como Petroglifos, son unha das máis fortes sinais de identidade da nosa terra, a manifestación cultural máis significativa de Galicia xunto co megalitismo e o mundo castrexo.
Asentados fundamentalmente sobre rochas graníticas, os máis de mil gravados coñecidos aumentan a súa frecuencia cando nos achegamos ás Rias Baixas, tendo na conca media do Lérez a maior densidade e, concretamente, en Campo Lameiro. Hai moitos menos no interior, aínda que os novos achádegos fan pensar nunha ampliación importante co avance das investigacións.
Así ocorreu en Antas de Ulla e Sober na provincia de Lugo.

Podemos falar, dentro destas insculturas ó ar libre, dunha iconografía abstracta representada polas figuras xeométricas (coviñas, círculos, sucos, espirais, labirintos, etc) e, por outro lado, unhas representacións máis concretas (cabalos, cervos, escenas de caza, armas, etc). Serían esas representacións xeométricas as máis antigas, podendo referirse a un mundo simbólico relixioso onde os iniciados terían as claves para acceder ás portas do outro mundo, visualizado, según as crenzas de moitos pobos, polos chamáns baixo o efecto de drogas alucinóxenas. Sexa o que sexa, estas pedras soen estar en lugares discretos da paisaxe e moi ben orientadas cara o Sol. Os de temática máis realista parecen falarnos do aumento das desigualdades nas sociedades agrarias, símbolos de prestixio e de poder. Constitúe este último grupo a singularidade dos petroglifos galegos fronte a temática compartida con outras zonas do ámbito atlántico europeo (Portugal, a Bretaña francesa, Irlanda, Gran Bretaña, etc), emparellado, para moitos xenetistas, dentro dun mesmo grupo humano. Malia todo, o significado e sentido dos petroglifos continúa a ser un enigma do que non dispoñemos as claves para descifralo.
Dos máis de vinte petroglifos coñecidos en Sober, o de Anllo, situado na Tapada do Monte, a carón do rego de Baldeiros, é moi interesante. Está formado por motivos circulares, sucos, coviñas, cruces independentes e incritas nun cadrado a modo de taboleiro de xogo; tamén parecen verse un ídolo e unha paleta, moi difíles de precisar polas características da pedra: unha laxa esquistosa con moitos sucos naturais, soporte pouco habitual destes gravados da Idade do Bronce, que o fai único dentro dos do Concello e unha rareza dentro destas insculturas en Galicia.
A agresión, hai pouco, por mor dunha obra de traída de auga, que estivo a piques de facelo desaparecer para sempre enterrado como material de recheo, pon de manifesto a preocupante situación do noso patrimonio, moitas veces, ante a indiferencia das nosas institucións.